Formosa Hà Tĩnh - Bài học đắt giá

Một góc dự án Formosa Hà Tĩnh.

Dự án được ưu đãi nhiều nhất

Năm 2009, sau khi được cấp giấy chứng nhận đầu tư lần đầu, Công ty TNHH Gang thép Hưng nghiệp Formosa Hà Tĩnh đã góp phần đưa Hà Tĩnh từ một tỉnh nghèo bỗng gia nhập câu lạc bộ thu ngân sách nghìn tỷ, thị xã Kỳ Anh trở nên nhộn nhịp, tấp nập, trở thành địa phương có nền kinh tế công nghiệp phát triển nhanh trong tỉnh.

Với mô hình sản xuất - xuất khẩu liên hợp, dự án được lên kế hoạch với tổng đầu tư 28,5 tỷ USD (giai đoạn I trên 10,5 tỷ USD) trên diện tích hơn 3.300ha, bao gồm cả diện tích mặt biển (cảng Sơn Dương), thời gian thuê đất là 70 năm. Khi hoàn thành, công trình dự kiến tạo việc làm cho trên 35.000 lao động.

Formosa vào đầu tư đã tạo cho Hà Tĩnh nhiều tiền đề và điều kiện để phát triển. Từ một tỉnh nguồn ngân sách chủ yếu phụ thuộc vào sản xuất nông nghiệp, vẻn vẹn 18 tỷ đồng năm 1991; đến năm 2009, Hà Tĩnh đã nộp ngân sách hàng nghìn tỷ đồng. Từ năm 2011-2014, tổng thu ngân sách nội địa trên địa bàn tỉnh đạt hơn 24 nghìn tỷ đồng, tăng 4,6 lần so với giai đoạn 2006- 2010. Tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn lao động, người ta coi Formosa như một mũi tên trọng tâm hữu hiệu nhất để tăng nguồn ngân sách nội địa của tỉnh, thu hút nhiều dự án kinh tế khác theo sau vào.

Ông Thái Sinh, Chánh Thanh tra tỉnh Hà Tĩnh thời điểm công bố kết luận của Thanh tra Chính phủ (TTCP) hồi tháng 3/2015 đã từng trả lời báo chí: “Dự án Formosa là một trong những dự án kinh tế trọng điểm, được Chính phủ rất quan tâm và thường xuyên chỉ đạo. Trong thực tế, từ khi được cấp giấy chứng nhận đầu tư cho đến nay, nhà đầu tư đã triển khai dự án đúng tiến độ, làm thay đổi căn bản cơ cấu kinh tế theo hướng CNH – HĐH của Hà Tĩnh. Đến thời điểm này, có thể khẳng định, Formosa là một dự án hoàn toàn đúng đắn, đang và sẽ đóng vai trò then chốt đối với sự phát triển vững mạnh về kinh tế - xã hội của địa phương”.

Vai trò và đóng góp của Formosa Hà Tĩnh đối với nền kinh tế- xã hội của địa phương là điều không thể phủ nhận. Nhưng những sự cố đã xảy ra trong quá trình thực hiện dự án đặt cho chúng ta nhiều câu hỏi trong chính sách, cơ chế thu hút đầu tư.

Sai phạm chồng chất

Năm 2014, công trình này từng gây nhiều nghi ngại với việc sử dụng hơn 3.000 lao động "chui" người Trung Quốc. Khi cơ quan chức năng kiểm tra, Khu kinh tế Vũng Áng có 6.121 lao động nước ngoài nhưng số lao động được cấp phép chỉ có 3.261 người. Trong số đó, chỉ có 1.400/4.154 lao động người Trung Quốc được cấp phép.

Kế đến là vụ sập giàn giáo công trường đúc bê tông thùng chìm, dự án đê chắn sóng cảng Sơn Dương hồi tháng 3/2015 làm 13 người chết, 29 người bị thương. Chính quyền Hà Tĩnh sau đó đã có những động thái tích cực, kịp thời hỗ trợ gia đình người bị nạn; vào cuộc điều tra, khởi tố người gây ra tai nạn dẫn tới hậu quả đau lòng.

Từ phản ánh của người dân, các cơ quan báo chí, chính quyền địa phương và cơ quan chức năng, đặc biệt là Chính phủ đã vào cuộc. Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì, phối hợp với Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, các bộ ngành liên quan, huy động trên 100 chuyên gia, nhà khoa học đầu ngành từ 30 cơ quan trong và ngoài nước đã tổ chức thu thập, phân tích dữ liệu, có sự phản biện độc lập của các chuyên gia quốc tế, đã xác định có nguồn thải lớn xuất phát từ khu vực Vũng Áng (Hà Tĩnh) chứa độc tố.

Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng làm việc tại thị xã Kỳ Anh (Hà Tĩnh) về vụ việc Formosa.

Bộ Tài nguyên và Môi trường chủ trì, phối hợp với các bộ ngành, địa phương liên quan tổ chức rà soát các nguồn thải; thành lập đoàn kiểm tra liên ngành về bảo vệ môi trường và tài nguyên nước với sự tham gia của các cán bộ, chuyên gia, nhà khoa học đầu ngành và đã phát hiện Formosa là tác nhân gây ra sự cố.

Sự việc tưởng chừng như chỉ dừng lại ở đó, nhưng khi biên bản thừa nhận là tác nhân gây ra sự cố môi trường biển còn chưa khô mực, thì ngày 11/7, người dân phường Kỳ Trinh (thị xã Kỳ Anh) đã phát hiện hàng trăm tấn chất thải các loại của công ty này chôn lấp trái phép tại trang trại của ông Lê Quang Hòa, Giám đốc Công ty CP Tư vấn Xây dựng Môi trường Đô thị Kỳ Anh (gọi tắt là Công ty Môi trường Kỳ Anh). Ngay hôm đó, cơ quan chức năng Hà Tĩnh đã đến hiện trường kiểm tra sự việc, huy động lực lượng vào cuộc kiểm tra, xác định vị trí, phạm vi, tính toán khối lượng, đồng thời lấy mẫu gửi ra Viện Công nghệ môi trường thuộc Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ Việt Nam để phân tích và lập biên bản vi phạm của Cty môi trường Kỳ Anh.

Chính quyền vào cuộc

Ngày 28/6, Công ty Formosa Hà Tĩnh đã thừa nhận trách nhiệm về việc gây ra sự cố môi trường, làm hải sản chết hàng loạt tại 4 tỉnh từ Hà Tĩnh đến Thừa Thiên - Huế; công khai xin lỗi Chính phủ và nhân dân Việt Nam. Formosa cam kết bồi thường thiệt hại kinh tế cho người dân và hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp; bồi thường xử lý ô nhiễm và phục hồi môi trường biển tại 4 tỉnh miền Trung của Việt Nam với tổng số tiền tương đương trên 11.500 tỷ đồng (500 triệu USD).

Chiều ngày 2/8, Sau khi nhận được phản ánh của người dân về việc hàng chục tấn chất thải chưa qua xử lý của KCN Formosa được vận chuyển, chôn lấp ở trang trại của ông Lê Quang Hòa, Giám đốc Cty Môi trường Kỳ Anh, với sự giám sát chặt chẽ của đoàn công tác Bộ TN&MT, các cơ quan chức năng của tỉnh Hà Tĩnh, đoàn công tác Bộ TN&MT đã lấy 38 mẫu bùn thải được chôn lấp tại trang trại cùng 37 mẫu đất đá xung quanh để tiến hành phân tích, kết quả xét nghiệm mẫu chất thải của Formosa chôn lấp tại Cty môi trường Kỳ Anh có thông số xyanua (CN-) vượt ngưỡng chất thải nguy hại.

Đại tá Bùi Đình Quang, Phó Giám đốc, Thủ trưởng cơ quan CSĐT Công an Hà Tĩnh cho biết: “Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh Hà Tĩnh đã ra quyết định khởi tố vụ án hình sự và hành vi của một số cá nhân liên quan tới vụ việc chôn lấp trái phép. Đồng thời, tiến hành thu thập chứng cứ, mở rộng điều tra. Sau khi có kết quả điều tra, tiến hành xử lý nghiêm đối với các đơn vị, cá nhân vi phạm, liên quan đến vụ án theo đúng pháp luật, thể hiện kỷ cương phép nước”.

Ngay sau khi xảy ra sự cố môi trường biển nghiêm trọng làm hải sản tại 4 tỉnh ven biển miền Trung chết hàng loạt từ tháng 4/2016, các đơn vị khoa học công nghệ, các chuyên gia, nhà khoa học thuộc Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Quốc phòng, Đại học Quốc gia Hà Nội và các địa phương liên quan triển khai quan trắc, đánh giá, xác định mức độ, phạm vi ô nhiễm môi trường và suy thoái hệ sinh thái biển tại 4 tỉnh miền trung. GS.TS Mai Trọng Nhuận, nguyên Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội, đại diện nhóm chuyên gia nghiên cứu, trình bày kết quả đánh giá hiện trạng môi trường biển tại 4 tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế.

Trên cơ sở kết quả phân tích của 1.080 mẫu kiểm chứng trong tháng 5, 331 mẫu trong tháng 6 và 68 mẫu tháng 8, đem so sánh, đối chiếu với Quy chuẩn Việt nam (QCVN) 10-MT:2015/BTNMT về chất lượng nước biển cho thấy: về cơ bản, các thông số lý hóa, dinh dưỡng, kim loại nặng, nhóm hợp chất hữu cơ và tổng Coliform đều nằm trong giới hạn cho phép; giá trị thông số sắt, tổng phenol và xyanua (là nguyên nhân chính gây sự cố môi trường) trong nước biển có sự biến động tích cực. Các chỉ số đã bắt đầu nằm trong giới hạn quy định.

Bài học đắt giá

Vậy là thủ phạm gây ô nhiễm môi trường đã được vạch ra, cúi đầu chịu trách nhiệm, biển đã và đang dần hồi sinh. Nhìn từ Formosa, kết quả mang lại chưa biết thế nào nhưng hậu quả gây ra trực tiếp, gián tiếp, hiện tại, tương lai thật không thể tính đếm được.

Cuộc sống của hàng trăm nghìn hộ dân vùng ven biển các tỉnh bị ảnh hưởng bởi sự cố môi trường biển, những bộn bề lo toan, bao nhiêu cay cực vẫn đổ dồn lên những người gắn với biển, coi biển là nguồn sống, ngư dân lâm cảnh khốn cùng khi thuyền bè nằm đắp chiếu, các hoạt động kinh doanh dịch vụ, du lịch biển cũng chịu cảnh đìu hiu tương tự.

Biển đang được hồi sinh nhưng an toàn cũng là trong một số vùng, các bãi tắm, còn nhiều khu vực vẫn phải tiếp tục theo dõi đặc biệt. Cho đến nay, những câu hỏi: Hải sản đã an toàn hay chưa? Việc nuôi trồng thủy sản đã an toàn hay chưa vẫn còn đang bỏ ngỏ và cho đến lúc đó, những người dân bám biển là nghề mưu sinh vẫn đang lâm vào khốn khó.

Sự cố môi trường biển nghiêm trọng lần đầu để lại nhiều bài học đắt giá càng khiến cho chúng ta thấm thía hơn về giá trị của phát triển bền vững, tăng trưởng phải đi đôi với bảo vệ môi trường và không thể đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng. Làm thế nào để sự cố môi trường tương tự không lặp lại trong tương lai là đòi hỏi cấp bách không kém việc giải quyết và khắc phục hậu quả sự cố hiện nay.

Từ bài học đắt giá Formosa, chính quyền hãy tỉnh táo và có trách nhiệm trong việc xem xét, quyết định tiếp nhận từng dự án đầu tư nước ngoài, đồng thời khi tiếp nhận dự án phải đặt lợi ích của quốc gia, lợi ích của cộng đồng lên trên hết.

Chúng ta cần hoàn thiện, nâng cao việc chấp hành pháp luật về những tiêu chuẩn, quy định môi trường, đồng thời nâng cao trách nhiệm trong việc kiểm tra, giám sát, cấp phép cho các dự án đầu tư nước ngoài, để không có một Formosa thứ hai đáng tiếc nữa xảy ra.